वृद्धांना होणारे संभाव्य अपघात आणि सभानता

लहान मुलांच्या बाबतीतील संभाव्य अपघात आपण  मागील लेखात पाहिले होते , आता वृध्द आजी आजोबा मंडळीच्या अपघातांची ओळख करून घेऊ या.....

वृद्धांना होणारे अपघात -
" म्हातारपणं हे दुसरे बालपण असते "  असे म्हणतात.

रक्तस्त्राव कमी असो वा जास्त दुर्लक्ष मुळीच करू नका.
वृध्दापकाळात वयोमानाबरोबर हाडांमधील कॅल्शियम द्रव्य कमी होत असते. शरीराची हालचाल कमी होऊन जडत्व आलेले असते. काही वृद्धांचा आहारही बराचसा कमी झालेला असतो आणि त्यामुळं अत्यावश्यक जीवनसत्त्वांचा अभाव निर्माण झालेला असतो. ह्या सर्वांमुळं म्हातारपणी हाडं अतिशय ठिसूळ होतात. किरकोळ मार किंवा हातपाय लचकणं असली कारणेसुद्धा ती मोडायला पुरेशी असतात. बऱ्याचशा वृद्धांना डायबेटिस, हाय ब्लड प्रेशर संधिवात इत्यादीं आजारांनी ग्रासलेले असते. त्यामुळं त्यांची प्रतिकारशक्ती (resistance power) , झीज भरून येण्याची शक्ती (healing power)सर्वच कमी झालेले असते.  म्हणूनच किरकोळ जखमेतील रक्तस्त्राव थांबवणेही कधी कधी खूपच कठीण होऊन बसते. यावरूनच आपल्या लक्षात येईल की वृद्धांना कितीही किरकोळ इजा झालेली असो त्याची योग्य त्या गांभीर्यानं तिकडीनं दखल घेणं अतिशय आवश्यक आहे.
कवटी, दंड, मांडी, कंबर,मणके, हाताची बोटे, हाताचा तळवा, मनगट, खांदा, खुबा, , इत्यादी जागचे अस्थिभंग उपचार करायला अवघड असतात; कारण तुटलेले तुकडे एकत्र ठेवणे अवघड असते. म्हणून या प्रकारांसाठी ताबडतोब तज्ज्ञाकडे जाणे आवश्यक आहे.

घसरून पडल्याने होणारे अपघात -
वृद्धांना होणार्‍या अपघातांमध्ये बाथरूममध्ये पाय घसरून पडल्यावर खुब्याचं हाड मोडणे हा एक मोठ्या प्रमाणावर आढळणारा अपघात आहे. किंबहुना काही डॉक्टर्स ह्या फ्रॅक्चरला गंमतीने बाथरूम फ्रॅक्चर असेच म्हणतात.  खुबा म्हणजे मांडीचे हाड कमरेच्या हाडात गुंतवलेला उखळी सांधा. यातील मांडीच्या हाडाला एक तिरपे टोक व त्यावर चेंडूसारखा भाग असतो.  या सांध्यावर जाड पडदे असतात (सांधेकोश). मांडीच्या हाडाचा हा फांदीसारखा भाग सांध्यात किंवा सांध्याबाहेर तुटतो. अगदी किरकोळ कारण -घसरणे याला पुरते. कधीकधी पुरेसे कारण नसतानाही हा भाग तुटतो.

ठिसूळ हाडे लगेच मोडतात. पाण्यात अथवा केळीच्या सालीवर घसरून पडणे, गालीच्याच्या किंवा सतरंजीच्या टोकात पाय आडकून पडणे, दुसऱ्याचा धक्का लागून किंवा जिन्यात घसरून पडणं इतक्या किरकोळ गोष्टीही हे फ्रॅक्चर होण्यास पुरेशा अस्तात.

प्रोस्टेट ग्रंथी वाढलेल्या वृद्ध लोकांना रात्री बरेच वेळा लघवीसाठी उठावे लागते. बहुतेक वेळा अंधारात चाचपडून अथवा बाथरूमची दिशा चुकून ते घसरून पडतात. पडल्यानंतर पुन्हा उठणे अशक्य होऊन खुब्यात आणि मांडीत असह्य वेदना होतात. पायाच्या कुठल्याही हालचालीबरोबर वेदनांचा अक्षरशः डोंब उसळतो. उठून बसता न येणं आणि इजा झालेला पाय बाहेरच्या बाजूल वळून जमिनीला टेकलेला असणं ह्या दोन गोष्टी दिसल्यास खुब्यातलं हाड मोडलेले आहे असे अनुमान काढण्यास हरकत नाही. अपघातग्रस्त व्यक्ती स्वतः काही हालचाल करू शकत नसल्याने, आयत्यावेळी घरास अथवा शेजारी दुसरे कोणी मदतीला नसल्यास मोठा दुर्धर प्रसंग ओढवतो. घरातील मंडळी म्हणजे सून अथवा मुलगा/मुलगी ओफीसमधून येईपर्यंत घरात आजी अथवा आजोबा तसेच विव्हळत पडून राहिल्याची अनेक उदाहरणं आपल्याला अनेक वेळा ऐकण्यात येतात.
अशावेळी रोग्याच्या पायास काहीही हालचाल होऊ न देता, त्याला पलंगावर उचलून ठेवावे. पाठीपासून ते पायाच्या बोटापर्यंत एखाद्या टणक फळीला पाय बांधून ठेवावा, म्हणजे त्याची ( वृद्धांची हाडं ठिसूळ झाल्यामुळं अपघातानंतर तर त्यांना फार काळ पडून राहावं लागतं. म्हणजेच त्यांना जास्त आरामाची गरज भासू शकते.) हालचाल बंद होऊन वेदना नाहीशा होतात. मांडीचे हाड मोडल्यास मांडीत रक्तस्त्राव खूपच झालेला असतो. परंतु जखम नसल्याने तो बाहेर दिसत नाही त्यामुळे रुग्ण चक्कर येऊन बेशुद्ध पडण्याची शक्यता असते. तेव्हा पलंगाची पायाकडील बाजू उंच करून ठेवावी आणि लवकरात लवकर तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.

कॉलिज फ्रॅक्चर - 
Colles' fracture- a fracture of the radius just above the wrist, with backward and outward displacement of the hand , it is named after Abraham Colles (died 1843), Irish surgeon. This is also known as Distl radis fracture or Broken wrist.
Please refer to Pics of Colles' Fracture - 

मनगटाच्या वरच्या हाडाला होणारे फ्रॅक्चर

मनगटाच्या वरच्या हाडाला होणारे फ्रॅक्चर -2

मनगटाच्या वरच्या हाडाला होणारे फ्रॅक्चर-3

पन्नाशीनंतर होणारे दुसरे सर्वसाधारण फ्रॅक्चर म्हणजे मनगटाच्या वरच्या हाडाला होणारे फ्रॅक्चर होय. त्याला वैद्यकीय परिभाषेत ‘कॉलिज फ्रॅक्चर’ असे म्हणतात. घसरून पडताना हातावर शारीराचा भार येऊन अथवा हातावर जड वजन पडून ही इजा होऊ शकते. पडल्यावर काही वेळातच मनगटावर सूज येते. हात वाकडा दिसू लागतो. बोटांची आणि मनगटाची हालचाल बंद होऊ लागते. खुब्याच्या फ्रॅक्चर इतके हे गंभीर नसले तरी वेळच्या वेळीच सरकलेले हाड पूर्ववत बसवून त्याला प्लास्टर मध्ये ठेवण आवश्यक असतं. नुसतं चोळणं अथवा शेकणं हे पुरेसे नसते. त्यामुळे पुढची गैरसोय टाळण्यासाठी त्यावर त्वरित उपचार झाले पाहिजेत. मनगटावर सूज आल्यानंतर हात एखाद्या जाड पुठ्ठ्यात गुंडाळून गळ्यामध्ये बांधावा व तज्ज्ञांकडून त्याची तपासणी करून घ्यावी.

संधिवात रुग्ण आणि फ्रॅक्चर -
संधिवाताच्या रुग्णांच्या सांध्याच्या हालचाली बऱ्याच कमी झालेल्या असतात. पाठीच्या मणक्याला बाक येणं, सांधे दुखणं. हातपाय आखडून रहाणं, अशा गोष्टी त्यांना सहजगत्या होतात. म्हणून त्यांनी काळजीपूर्वक हालचाली करून घ्यावी. उतार वयामध्ये इतर सांध्याबरोबरच विशेषतः मणक्यांची झीज मोठ्या प्रमाणावर होत असते. बरेचसे वृद्ध खूप वेळा आधीच पाठदुखीने त्रस्त झालेले असतात. तशातच पाठीची तसूभरही हालचाल करणे अशक्य होते. अशावेळी टणक गादीवर त्यांना झोपवून पूर्ण विश्रांती द्यावी. डॉक्टरच्या सल्ल्यानुसार पट्टा अथवा जॅकेट घालून इतर औषधोपचार ताबडतोब सुरू करावा.
कोपरापासून मनगटापर्यंतची हाडे मोडल्यास सूज कमी प्रमाणात येते. त्यामुळे बहुतेवेळा त्याकडे दुर्लक्ष केले जाते. नुसत चोळणं, शेकणं अथवा लेप देणं असे घरगुती उपाय अवलंबिले जातात. परंतु ह्या हाडांना मोडल्यानंतर ती ऑपरेशन करून जुळविणे अत्यंत गरजेचे असते. हा उपाय न केल्यास हाताची हालचाल बऱ्याच प्रमाणात बंद होऊन शेवटी तो पूर्णत: काम करेनासा होण्याची दाट शक्यता असते. म्हणून या भागातील सुजेकडे नीट लक्ष देणं आवश्यक आहे.

फ्रॅक्चर मध्ये आधारासाठी लाकडी फुटपट्टी, वर्तमानपत्र, जाड फुट्टा इत्यादी घरातील सहज मिळणार्‍या गोष्टींचाही वापर करता येऊ शकतो. तसेच विशिष्ट उचल पध्दतींचा वापर करता येतो ज्यात चादर वा अन्य तत्सम जाड कपडा वापरता येऊ शकतो.  ह्या बाबतची काही छायाचित्रे आपण पाहू या.

आधारासाठी घरगुती चादरीचा वापर

आधार-फळी म्हणून वृत्तपत्राचा वापर

परंतु ह्या सर्व पध्दतींचा वापर हा योग्य त्या प्रशिक्षणानंतरच (Training) करावा अन्यथा अपुर्‍या माहितीमुळे अपघात झालेल्या व्यक्तीला अधिकच गंभीर इजा होऊ शकते.


भाजणे आणि इतर प्रकारचे अपघात -
घरामधील अपघातांमध्ये भाजल्याने होणारे अपघातांचे प्रमाण जास्त आढळते. स्वयंपाकघरात जास्त वावर असल्यामुळे स्त्रिया आणि निष्काळजीपणामुळं मुलंच जास्त करून भाजतात. गॅसचा वा स्टोव्हचा भडका उडणं, दूध, चहा , तेल इत्यादी उकळते पदार्थ अंगावर साडणे, आगीने ओढ्णी किंवा साड्या पेटणे इ. गोष्टीकडे लक्ष पुरविल्यास बहुतेक वेळा टाळता येतात.
 भाजल्यानंतर सर्वात आधी त्या जागेवर भरपूर पाणी ओतावे आणि त्यानंतर बर्नोल , सिल्वरसल्फाडायाझाईन, सोफ्रामायसिनसारखे थंड मलम जखमेवर लावावे.
शाई लावणे कटाक्षानं टाळावे.
जखम उघडी ठेऊ नये .ओल्या कपडयाने अथवा बैंडेजने पूर्ण लपेटून घावी .
शरीरावर भाजल्याचे प्रमाण जास्त असल्यास रुग्णाला शिरेवाटे सलाईन अथवा ग्लुकोज द्यावे लागते. वेदनाशामक औषधेही द्यावी लागतात. अशावेळी रुग्णाला ताबडतोब हॉस्पिटलमध्ये न्यावे.

थोडक्यात म्हणजे काय घर असो वा दार ... अपघात हे होतच राहतात. म्हणून सतत भीतीच्या दड्पणाखाली का वावरायचे ? त्यांच्या पुढे अगतिक होऊन जायचे का? मुळीच नाही किंवा त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करायचे का ? तर त्याचे ही उत्तर मुळीच नाही.

सतर्कता , सभानता अंगी बाळगल्याने ,काळजीपूर्वक वागण्याने मात्र बव्हंशी बरेचसे अपघात टाळण्यासारखे असतात. अपघात झाल्यानंतर प्रसंगावधान राखून गडबडून न जाता, योग्य प्रथमोपचार केल्यास बरेचसे धोके वाचविता येतात. त्यासाठी प्रत्येक सुजाण व्यक्तीने प्रथमोपचारांची माहिती करून घेणं आवश्यक आहे जेणे करून अपघात हा भीषण आपत्तीचे स्वरूप धारण करूच शकत नाही .

मी स्वत: छायाचित्रात वर दाखविलेले आपती व्यवस्थापना संबंधीचे प्रशिक्षण Aniruddha'S Academy of Disaster Management ह्यांच्या आपती व्य्वस्थापनाविषयक कोर्स दरम्यान घेतले आहे. येथे आपती व्यवस्थापनेचे एक आठवडा कालावधी असणारे प्रशिक्षण प्रात्यक्षिकांसहीत विनामूल्य उपलब्ध करून दिले जाते. अधिक माहितीसाठी आपण http://www.aniruddhasadm.com/ ह्या सांकेतिक  स्थळावर भेट देऊ शकता वा कार्यालयात थेट संपर्क साधू शकता.

चला तर मग " एकमेकां सहाय्य करू आणि अपघातरुपी आपत्तीचा बागुलबुवा दूर पळवून लावू या आपती व्यवस्थापनेचे पहिले पाऊल स्वत:च्या घरापासूनच सुरु करू या"


- सुनीतावीरा करंडे